فرم نو: به گزارش فرم نو، خانه های تاریخی اصفهان در سایه نبود نظارت علمی بر روند مرمت، با تهدید خاموشی مواجه اند که گاه ضربه های آن از بی توجهی و رهاشدگی شدیدتر است.
خبرگزاری مهر، گروه استان ها-کوروش دیباج: اصفهان با داشتن یکی از غنی ترین گنجینه های معماری تاریخی در جهان، سال هاست به عنوان پایتخت فرهنگی ایران شناخته می شود. کوچه ها و محله های این شهر هنوز در دل خود خانه هایی را جای داده اند که نه تنها یادگار زندگی خاندان های بزرگ و اعیان گذشته اند بلکه بخشی جدانشدنی از هویت معماری، شهرسازی و فرهنگ اجتماعی این دیار به شمار می آیند. با این وجود، خانه های تاریخی اصفهان سال هاست در دو جبهه صدمه می بینند؛ نخست از ناحیه رهاشدگی و بی توجهی به مرمت، و دوم از ناحیه مرمت های غیرعلمی و پرخطا که در خیلی از مواقع ارزش های اصلی بنا را از میان می برد.
کارشناسان حوزه مرمت بارها هشدار داده اند که مرمت نادرست، تهدید خاموش خانه های تاریخی است. تهدیدی که برعکس فرسایش طبیعی یا صدمه ناشی از گذر زمان، قابل کنترل و پیشگیری است. به بیان دیگر، هر جا که مرمت بدون دانش و معیارهای علمی انجام شده، هویت تاریخی بنا به صورت جبران ناپذیری مخدوش شده است. تصویر تزئینی است
مرمت های پرخطا زیر سایه کمبود نظارت
برای بررسی ابعاد این مسئله به سراغ فریبا خطیبی، مدرس رشته مرمت و معماری دانشگاه رفتیم. وی اعتقاد دارد آن چه امروز خانه های تاریخی را بشدت تهدید می کند، نه فقط بی توجهی بلکه اقدام های ظاهراً حمایتی به نام مرمت است.
خطیبی در گفتگو با خبرنگار مهر توضیح داد: خیلی از مرمت هایی که در دهه اخیر در خانه های تاریخی اصفهان صورت گرفته، بیشتر به کارسازی و تعمیر شباهت دارد تا یک پروسه علمی و هدفمند.
این مدرس دانشگاه تاکید کرد: در خیلی از موارد، مرمت گران به جای استفاده از مصالح همخوان با بنا، از مصالح صنعتی مدرن مانند سیمان و گچ آماده بهره برده اند. این امر سبب شده تا بخش های مرمت شده به مرور ترک بردارد و به سازه اصلی هم صدمه جدی وارد کند.
وی اضافه کرد: یکی دیگر از خطاهای رایج در مرمت خانه های تاریخی، حذف تزئینات اصیل به بهانه بازسازی است. در بعضی خانه های قاجاری اصفهان، مرمت گران برای آن که سرعت کار را بالا ببرند، گچبری ها و نقاشی های دیواری را تراشیده و با یک لایه گچ جدید پوشانده اند. این اقدام در ظاهر بنا را تمیز و نو نشان داده است اما در واقع بخش بزرگی از اصالت تاریخی را از بین برده است.
خطیبی تاکید کرد: نظارت دستگاه های متولی بر پروژه های مرمتی به میزان کافی جدی نیست. به قول وی خیلی از پروژه ها بدون حضور کارشناس خبره اجرا می شوند و گزارش غائی تنها شامل چند عکس و توضیح کلی است. این در شرایطی است که در دنیا هر مرمت باید با گزارش های دقیق آزمایشگاهی، مطالعات تاریخی و اسناد فنی همراه باشد.
این مدرس دانشگاه هشدار داد: اگر این روند ادامه یابد، در ده سال آینده خیلی از خانه های تاریخی اصفهان، حتی اگر ظاهراً سالم به نظر برسند، در حقیقت دیگر سندی از گذشته اصیل این شهر نخواهند بود.
نمونه های عینی از خانه هایی که قربانی شدند
برای پیگیری دقیق تر، به سراغ عبدالله جبل عاملی، معمار باسابقه و عضو انجمن مفاخر معماری اصفهان رفتیم. وی با سابقه بیشتر از بیست سال کار میدانی در مرمت خانه های تاریخی، اعتقاد دارد که میتوان فهرستی بلندبالا از خانه هایی تهیه کرد که به علت مرمت های غلط، اصالت خودرا از دست داده اند.
وی در گفتگو با خبرنگار مهر توضیح داد: در خیلی از خانه ها، تزئینات چوبی سقف ها با رنگ صنعتی پوشانده شده و بنابراین نقوش اصیل چوبی دیگر قابل مشاهده نیست. همین طور برای بازسازی دیوارها از آجرهای مدرن استفاده شده که هم از نظر ابعاد و هم از نظر رنگ با بافت اصلی تفاوت آشکار دارد.
این معمار در ادامه بیان نمود: در مواردی، حوض های سنگی میانه حیاط به صورت کامل تخریب شده اند تا فضای بیشتری برای کاربری جدید ایجاد شود. وی این اقدام را مصداق بارز بی احترامی به هویت تاریخی بنا دانست، چونکه حوض و آب نماها در خانه های سنتی اصفهان نه فقط عنصر تزئینی بلکه بخشی از نظام اقلیمی و سازگاری با شرایط آب وهوایی بوده اند.
وی تصریح کرد: در خیلی از خانه ها برای استقامت بخشی به دیوارها از بتن مسلح استفاده شده است. این ماده به علت تفاوت در ضریب انبساط و انقباض با مصالح سنتی، بعد از مدتی سبب ترک خوردگی در جداره ها می شود و در نهایت کل بنا را با خطر مواجه می کند.
جبل عاملی در آخر اظهار داشت: یکی از اشکالات اصلی، نبود آگاهی عمومی درباره ی اهمیت جزییات معماری است. خیلی از مردم تصور می کنند اگر دیوارها رنگ تازه داشته باشند، بنا مرمت شده است. در صورتیکه مرمت واقعی یعنی حفظ تمام اجزای اصیل حتی اگر فرسوده باشند. تصویر تزئینی است
اقتصاد پنهان در پشت مرمت های عجولانه
یکی از ابعاد کمتر پرداخته شده در موضوع مرمت های غلط، مسئله اقتصاد و منافع کوتاه مدت است. حمیدرضا ناصری، پژوهشگر اقتصاد میراث فرهنگی، در گفتگو با خبرنگار مهر تاکید کرد: برخی پروژه های مرمتی در حقیقت نه با هدف صیانت از بنا بلکه برای آماده سازی سریع آن جهت تغییر کاربری اجرا می شوند.
وی توضیح داد: سرمایه گذاران علاقه مندند در کوتاهترین زمان ممکن خانه ای تاریخی را به بهره برداری برسانند. ازاین رو از مصالح آماده و شیوه های سریع استفاده می نمایند. نتیجه چنین اقدام هایی در کوتاه مدت شاید به سود اقتصادی بینجامد اما در بلند مدت بنایی بر جای می گذارد که تنها پوسته ای نو دارد و هیچ هویت اصیلی در خود جای نداده است.
ناصری اضافه کرد: قوانین حمایتی موجود هم بیشتر بر تشویق سرمایه گذاری تمرکز دارد تا بر کنترل کیفیت مرمت. به گفته ی ایشان، وقتی مالکان خانه های تاریخی بدانند که فقط با نوسازی ظاهری می توانند تسهیلات و مجوزهای بهره برداری دریافت نمایند، انگیزه ای برای اجرای مرمت اصولی و پرهزینه باقی نمی ماند.
وی تاکید کرد: لازم است نظام تشویق و نظارت در کشور تغییر کند. همانطور که در خیلی از کشورها سرمایه گذاران تنها زمانی از معافیت های مالیاتی یا حمایت های دولتی برخوردار خواهند شد که مرمت آنان تحت نظارت کارشناسان و بر مبنای اصول بین المللی انجام شده باشد.
این پژوهشگر اقتصاد میراث فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود به خطر تبدیل خانه های تاریخی به صنایع یکبار مصرف اشاره نمود. به گفته ی ایشان، اگر خانه ها فقط برای کاربری کوتاه مدت و سود اقتصادی فوری مرمت شوند، بعد از چند سال به علت فرسودگی باردیگر رها خواهند شد و این دفعه دیگر امکان احیا وجود نخواهد داشت.
راهکارهای علمی برای ممانعت از مرمت های غلط
برای یافتن راه حل ها با شهریار ناسخیان، عضو هیأت علمی گروه مرمت دانشگاه هنر، گفتگو کردیم. وی اعتقاد دارد که اولین قدم برای پیش گیری از مرمت های غلط، آموزش عمومی و تخصصی است.
ناسخیان توضیح داد: خیلی از کارفرمایان و حتی برخی پیمانکاران، هنوز تفاوت میان بازسازی و مرمت را نمی دانند. بازسازی یعنی ساختن باردیگر بخشی از بنا با مصالح جدید، در صورتیکه مرمت به مفهوم حفظ حداکثری اجزای موجود و ممانعت از فرسایش بیشتر است. این تفاوت اگر در ذهن همه بازیگران روشن شود، خیلی از خطاهای فعلی رخ نخواهد داد.
وی اضافه کرد: ایجاد یک نظام شفاف برای ارزیابی مرمت ها ضرورت دارد. هم اکنون گزارش های مرمتی بسیار کلی هستند و شامل مستندات دقیق نمی شوند. در صورتیکه باید پیش از آغاز هر پروژه، مطالعات آزمایشگاهی مصالح، بررسی سازه ای و مطالعات تاریخی انجام گیرد و بعد از پایان پروژه هم گزارش تفصیلی در دسترس عموم قرار گیرد.
این مدرس دانشگاه تاکید کرد: تجربه کشورهای موفق نشان داده است بهترین شیوه مرمت، مرمت حداقلی است. یعنی تنها تا جایی که بنا برای بقا نیاز دارد دخالت شود و هیچ اقدامی که هویت تاریخی را تغییر دهد انجام نشود. این اصل اگر در ایران هم جدی گرفته شود، خیلی از خانه ها بدون صدمه جدی قابل حفظ خواهند بود.
وی در آخر تصریح کرد: جامعه علمی و رسانه ها هم نقش برجسته ی در فرهنگ سازی دارند. هرگاه مردم بدانند که زیبایی یک بنا در همان فرسودگی اصیل آن است، دیگر از مرمت گران نخواهند خواست همه چیز را نو و براق تحویل دهند. تصویر تزئینی است
نقش مردم در پاسداری از هویت خانه ها
فرزاد نوابخش، جامعه شناس شهری، در گفتگو با خبرنگار مهر بُعد اجتماعی این مورد را بررسی کرد. وی اعتقاد دارد که خانه های تاریخی تنها سازه های معماری نیستند بلکه حافظه جمعی یک شهر را در خود دارند. به این علت هر مرمت غلط در حقیقت به مفهوم خدشه وارد کردن به حافظه تاریخی مردم است.
وی توضیح داد: در خیلی از کشورها مرمت خانه های تاریخی با مشارکت مستقیم مردم محله صورت می گیرد. این مشارکت نه فقط در تأمین مالی بلکه در نظارت و تصمیم گیری هم صورت می گیرد. نتیجه آنست که جامعه محلی خودرا مالک معنوی بنا می داند و اجازه نمی دهد هر اقدامی بدون توجه به هویت اصلی صورت گیرد.
نوابخش اضافه کرد: در اصفهان هم اگر فرهنگ مشارکت اجتماعی تقویت شود، خیلی از خطاها کاهش خواهد یافت. وقتی مردم بدانند که مرمت های غلط آینده شهرشان را تهدید می کند، از مسؤلان مطالبه گری خواهند کرد.
وی تاکید کرد: رسانه ها می توانند این آگاهی را گسترش دهند. انتشار گزارش های تخصصی و مستند می تواند افکار عمومی را نسبت به خطرات مرمت های غلط حساس کند و فشار اجتماعی بر نهادهای مسئول افزایش یابد.
حال چه باید کرد؟
خانه های تاریخی اصفهان امروز بیشتر از هر زمان دیگری در معرض خطر هستند. نه فقط به علت گذر زمان یا بی توجهی، بلکه به علت اقدام هایی که به ظاهر با نیت حفاظت انجام می شوند اما در عمل اصالت بناها را از بین می برند. مرمت های غلط، تهدید خاموشی است که اگر جدی گرفته نشود، در آینده ای نزدیک شاهد بناهایی خواهیم بود که هرچند ظاهری نو دارند اما دیگر حامل هویت تاریخی نیستند.
کارشناسان بر ضرورت اصلاح نظام نظارت، تغییر قوانین حمایتی، آموزش عمومی و مشارکت اجتماعی تاکید دارند. اگر این پیشنهادها به اجرا درآید، هنوز میتوان امید داشت که خانه های تاریخی اصفهان، بازهم سند زنده ای از تاریخ و فرهنگ این سرزمین باقی بمانند.
به اجمال، وی در گفتگو با گزارشگر مهر توضیح داد: در بسیاری از خانه ها، تزئینات چوبی سقف ها با رنگ صنعتی پوشانده شده و بدین سبب نقوش اصیل چوبی دیگر قابل مشاهده نیست. همچنین برای بازسازی دیوارها از آجرهای مدرن استفاده شده که هم از نظر ابعاد و هم از نظر رنگ با بافت اصلی تفاوت آشکار دارد. در صورتی که باید قبل از شروع هر پروژه، مطالعات آزمایشگاهی مصالح، بررسی سازه ای و مطالعات تاریخی انجام گیرد و پس از پایان پروژه هم گزارش تفصیلی در دسترس عموم قرار گیرد.
منبع: asretourism.ir